حیف باشد که تو یار من و من یار تو باشم

موسیقی ما – اول اردیبهشت ماه، روز «ابو محمّد مُشرف‌الدین مُصلح بن عبدالله بن مشرّف» متخلص به سعدی است. شاعر نامدار فارسی که ساده‌نویسی و ایجازش، همچنان پس از قرن‌ها، آثار او را برای مردم امروز ایران، قابل درک کرده است. به سعدی لقب «استاد سخن» داده‌اند. او حدود ۷۰۰ غزل دارد که بسیاری از آنان، با سادگی و خلوصی انکارناپذیر درباره‌ی مفهموم عمیقی چون «عشق» سخن می‌گوید. اما اشعار او پیوندی دیرینه با موسیقی سنتی ایران دارد. موسیقی سنتی ایران همواره شعر را چاشنی روایت خود ساخته، به همین خاطر با شعر بسیار مانوس است و این دو هنر از دیرباز، در پرتو یکدیگر پرورده و بالیده‌اند. شعر، زبان اسرار است و موسیقی، هنر خلق زیبایی با اصوات و الحان است و تلفیق این دو، کیمیاگری خیال می‌آفرینند.

اشعار سعدی چنان شیواست که تلفیق آن با موسیقی برای هر آوازخوان و آهنگسازی ایده‌آل است. فرصت شیرازی در کتاب «بحور الالحان» که کتابی به قصد راهنمایی خوانندگان برای انتخاب اشعار است، از سعدی بیش از هر کس دیگر نمونه آورده است. در این سال‌ها نیز خوانندگان بزرگی چون تاج اصفهانی، غلام‌حسین بنان، محمدرضا شجریان، سید جواد بدیع‌زاده،فاخته‌ای، محمودی ‌خوانساری، شهیدی و گلپایگانی و خوانندگان جوان‌تر از غزلیات او بهره‌های بسیاری برده‌اند و اگر در سال‌هایی اشعار مولانا و حافظ نقش پررنگ‌تری در موسیقی ملی ایران داشت؛ حالا اما به نظر می‌رسد بار دیگر، اهالی موسیقی بازگشتی دوباره به اشعار او داشته‌اند.

«علی‌نقی وزیری» از جمله آهنگسازانی بود که به سعدی علاقه‌ای ویژه داشت. او اولین تصنیف خود را بر اساس «خریدار تو» را در ماهور ساخت: «من بی مایه که باشم که خریدار تو باشم/ حیف باشد که تو یار من و من یار تو باشم» او بعدها گوشه‌‌نشین و مشتاق و پریشان را نیز بر اساس اشعار سعدی نوشت: «من خود ای ساقی، از این شوق که دارم مستم/ تو به یک جرعه‌ی دیگر ببری از دستم.» آهنگسازان غربی نیز در این زمینه فعالیت‌هایی داشته‌اند؛ برای مثال «موریس بژار»، باله‌ی «گلستان» را با الهام از گلستان سعدی نوشت و «امین‌الله حسین» نیز قطعه‌ای روی کاروان سعدی دارد:«ای ساربان آهسته ران کآرام جانم می‌رود/ این دل که با خود داشتم با دل‌ستانم می‌رود» این شعر همچنان توسط بسیاری از خواننده‌ها و ارکسترها اجرا می‌شود. روانی شعر سعدی و سهل‌الهضم بودن آن، نه تنها باعث شده که آهنگسازان بسیاری از آنها بهره بگیرند که به آواز خواندن حالت می‌دهد.

اما راز این پیوند عمیق اشعار سعدی با موسیقی ایران چیست؟ مکتوباتی که از زندگی سعدی باقی مانده، نشان می‌دهد که او در مجالس موسیقی، مستمع، و از احوال آن بهره‌مند بوده است؛ اما برخلاف شعرایی مانند منوچهری، رودکی، ‌فرخی و… که به‌صراحت به نوازندگی و خوانندگی خود اشاره کرده‌اند، ادعایی در موسیقی ندارد؛ با این وجود  وزن سیال و روان و همنشینی سحر‌آمیز واج‏ها، اثرگذاری آهنگ غزل او را بیشتر کرده و رابطه متقابلی را میان ابیات غزل و نغمه‏های موسیقی پدید آورده است. اگرچه موسیقی زمان او تفاوت های بسیاری با موسیقی ردیف- دستگاهی ما داشته است؛ اما همچنان می‌توان این قدرت را در اشعار او مشاهده کرد؛ به خصوص آنکه آنچه غزل سعدی را بارز می‌کند، تنها، سادگی و بی‌تکلفی طبیعی نیست؛ او گزیده‌گوست و ایجاز سخن او برای ارائه و اجرا در دستگاه‌ها و آوازهای موسیقی بسیار مناسب است و موسیقی دستگاهی ایران، این غزل‌ها را مایه‌ی روایت خود دانسته است.

در این میان اما خواننده‌ای چون «محمدرضا شجریان» در تمام سال‌های فعالیت خود، ارادت بسیاری به شیخ اجل داشته است و بسیاری از آثار خود را بر اساس آثار او خلق کرده است. از اثری چون «پیوند مهر» که به شکل کامل از اشعار سعدی در آهنگسازی «فرهنگ شریف» بهره برد تا آلبوم «نوا» با آهنگسازی پرویز مشکاتیان که یکی از قدرتمندترین و ماندگارترین آثار تاریخ موسیقی سنتی ایران است. او در «غوغای عشق‌بازان» نیز به شکل تمام از اشعار این شاعر بهر برده است. هر غزلی هم که خوانده، خود حکایتی داشته است، برای مثال درباره‌ی «بگذار تا مقابل روی تو بگذریم / دزدیده در شمایل خوب تو بنگریم» گفته است: « یک روز با آقای موسوی و چند تن از دوستان دور هم بودیم که این اجرا شد. ایشان شروع کردند به نوا زدن و من دیوان را ورق زدم، این شعر آمد، بعد دیوان را ورق زدم، چیز دیگری آمد که بیات ترک خواندم و بعد سه‌گاه خواندم. همین‌طور ادامه داشت و من در وسط کار ایشان دیوان را ورق می‌زدم و غزل دیگری می‌آمد و می‌خواندم. به این شکل شروع کردم به مرکب‌خوانی و یکی از کارهای خوب همین مرکب‌خوانی سعدی است.»

او درباره‌ی استفاده از اشعار سعدی می‌گوید: «سعدی روان‌ترین غزل را سروده و زبانش به روانی نثر است. این‌قدر اشعارش زیبا و خواندن آن راحت است که همه کس متوجه می‌شوند. خیلی خواننده مشکل ندارد که مثل شعر حافظ چه کند و موسیقی کلام را چگونه انتخاب کند تا بتواند عمق شعر را بیان کند. شعر سعدی لموس‌تر است و هر کسی با هر سوادی شعر سعدی را خیلی خوب می‌فهمد و برای خواننده هم خیلی راحت‌تر است که آن‌ را ارائه کند. هر شاعری، موسیقی شعرش را خودش از اول روی شعرش گذاشته است و ما باید آن را کشف کنیم. وقتی کشف کردیم، خیلی خوب می‌توانیم آن را بیان کنیم. شعر سعدی برای آوازه‌خوانی که توانایی خواندن داشته باشد، خیلی روان و بهترین نوع غزل است. اما مولانا و بویژه حافظ را هر آوازه‌خوانی نمی‌تواند بخواند.»

او البته درباره‌ی تلفیق شعر و موسیقی نظر خود را دارد: «وقتی می‌خواهیم مفهوم یک غزل را به شنونده انتقال دهیم، باید خیلی دقت کنیم که شعر فدای تکنیک‌های آوازی و چهچهه و مسائل موسیقایی نشود و هر دو با هم بال پرواز باشند؛ یعنی موسیقی و شعر هر دو با هم، آدم را ببرد. دستوراتی دارد که باید رعایت کرد. تاکیدها باید به‌جا باشد، کشش‌ها حد و اندازه دارد. تحریر نباید جایی باشد که فضای شعر را تحت تاثیر قرار دهد. شعر خودش ملودی دارد و ما را گرفتار می‌کند؛ تکنیک‌های آوازی هم هست که این‌ها را در بیان کلام نمی‌شود اجرا کرد؛ چون شعر فدا می‌شود. بنابراین بعد از بیان شعر اگر نیاز بود جمله‌ی موسیقایی شعرمان را با تحریر تمام کنیم، این کار را می‌کنیم. حتما هم این‌طور نیست که باید تحریر بدهیم. این است که همه دست به دست هم می‌دهد برای یک اجرای خوب.» او ماجرا را خیلی ساده‌تر هم بیان می‌کند: «خواننده باید همه‌ی تکنیک‌ها را بلد باشد، حالت سؤالی، خبری، ایجابی، امری، نهی و حاشا کردن را بلد باشد. یک نوع فن بیان در آواز هست. آواز عین همان دکلمه کردن است؛ منتها کمی کشش آن بیش‌تر است.»

در این میان «محمدرضا لطفی» درباره‌ی سعدی و تاثیرش بر موسیقی ایران نوشته است: «نکته‌ی دیگری که در اشعار سعدی به چشم می‌خورد، پیوند کلمات در کنار هم و نرمی اصوات درآن است که شما این نرمی را در اشعار مکتب خراسان کمتر مشاهده می‌کنید. این نرمی و وصل اصوات که در لابه‌لای کلمات و واژه‌های سعدی نهفته است، پلکانی و چسبیده و موزاییک‌وار بودن آن است که با ساختار موسیقی ردیف و وصل گوشه‌ها و تغییر مایه‌های انطباق کامل دارد. اشعار سعید به خاطر اهمیت موضوعی و تخیل شاعرانه و ده‌ها دلیل دیگر، در بیشتر فرهنگ‌های اسلامی مطرح بود. خوانندگان فارسی‌خوان در بخش عمده‌ای از آسیای میانه دوره سامانیان که مرکز ادبیات فارسی بود، از اشعار سعدی استفاده می‌کردند. هم‌چنین ترانه‌سازان، نوازندگان و خوانندگان زیادی بر روی این اشعار موسیقی می‌گذاشتند. در سده‌های کنونی بیشتر خوانندگان از اشعار سعدی استفاده کرده‌اند. اگر آماری از ضبط صفحات قدیمی گرفته شود میزان استفاده از شعر سعدی در مقایسه با میزان استفاده از شاعران دیگر در آواز و تصنیف، از مقام بالاتری برخوردار است. نکته مهم دیگری که در رابطه با موسیقی دستگاهی وجود دارد مسأله رسمی بودن و فاخر بودن ملودی‌ها، کرسی‌بندی‌ها و ساختار مایه‌هاست. موسیقی دستگاهی همراه با غزل، به خصوص در شعر سعدی، در طی نزدیک به ۷۰۰ سال چنان با هم درآمیخته است که شنونده قادر نیست بفهمد که شعر بر روی موسیقی گذارده شده یا بر عکس. شکل و محتوا از یک سو و فرم‌ ساز و آواز از سوی دیگر عمل جدا کردن موسیقی از شعر را در اشعار سعدی بسیار سخت کرده که این از نزدیکی فرم غزل سعدی و شاید چند شاعر دیگر در تاریخ ادبیات ایران به فرم‌های موسیقی حکایت می‌کند. جا دارد که محققین محترم یعنی ادبا، شاعران و موسیقی‌دانان در این مورد تحقیق جامعی کنند. به همین دلیل است که هیچ ممنوعیتی برای حذف موسیقی نتوانسته روند رو به رشد موسیقی را متوقف نماید. نگارنده هشدار می‌دهد که، در صورتی که در ایران آوازخوانان کم شده و نتوانند به رابطه شعر به خصوص اشعار سعدی و حافظ با موسیقی پی ببرند و حکومت در این مورد به روند قانونمند موسیقی ردیفی و دستگاهی بی‌اعتنایی و کم‌توجهی کند، به موسیقی، به خصوص به رشد شعر و معرفی غزل به توده مردم لطمه بزرگی وارد خواهد آمد. به یاد داشته باشیم فرم ساز و آواز با غزل، به یگانگی رسیده و غزل‌سرایان راهی به جز این وسیله ناب هنری ندارند.»

سایت «موسیقی ما» تعدادی از غزل‌هایی که خوانندگان مختلف از اشعار سعدی خوانده‌اند را معرفی می‌کند. این لیست ممکن است ناقص باشد یا تعداد خوانندگانی که این غزل‌ها را خوانده‌اند، بیشتر باشد؛ اما همین آمار هم نشان می‌دهد که خوانندگان چه علاقه‌ای به استفاده از حدود ۷۰۰ غزل سعدی در آثارشان داشته‌اند:

۱-    اگر تو فارغی از حال دوستان یارا/ فراغت از تو میسر نمی‌شود ما را
اشکان کمانگری «بادآباد » چون دل به عشق دهی
محمدرضا شجریان  گلبانگ شجریان (بت چین)  ساز و آواز (تار)/ دستگاه ماهور

۲-    وقت طرب خوش یافتم آن دلبر طناز را/ ساقی بیار آن جام می مطرب بزن آن ساز را
سینا سرلک » دلبر طناز (نکوداشت استاد فرامرز پایور) » تصنیف دلبر طناز

۳-    برخیز تا یک سو نهیم این دلق ازرق فام را/ بر باد قلاشی دهیم این شرک تقوا نام را
محمدرضا شجریان » در خیال » قبله عشق
محمدرضا شجریان » در خیال » دنباله ی ساز و آواز
 
۴-    تا بود بار غمت بر دل بی‌هوش مرا / سوز عشقت ننشاند ز جگر جوش مرا
سینا سرلک » دلبر طناز (نکوداشت استاد فرامرز پایور) » تصنیف سوز عشق

۵-    لاابالی چه کند دفتر دانایی را/ طاقت وعظ نباشد سر سودایی را
رضا قلی میرزا ظلی » آوازهای رضا قلی میرزا ظلی » افشاری

۶-    برخیز تا یک سو نهیم این دلق ازرق فام را/ بر باد قلاشی دهیم این شرک تقوا نام را
محمدرضا شجریان » در خیال » قبله عشق
محمدرضا شجریان » در خیال » دنباله ی ساز و آواز

۷-    تا بود بار غمت بر دل بی‌هوش مرا / سوز عشقت ننشاند ز جگر جوش مرا
سینا سرلک » دلبر طناز (نکوداشت استاد فرامرز پایور) » تصنیف سوز عشق

رفتیم اگر ملول شدی از نشست ما/ فرمای خدمتی که برآید ز دست ما

۸-    وقتی دل سودایی می‌رفت به بستان‌ها/ بی خویشتنم کردی بوی گل و ریحان‌ها
علیرضا افتخاری » مستانه » بوی گل و ریحانها

۹-    ما را همه شب نمی‌برد خواب/ ای خفته روزگار دریاب/در بادیه تشنگان بمردند/وز حله به کوفه می‌رود آب/ ای سخت کمان سست پیمان/ این بود وفای عهد اصحاب
محمدرضا شجریان » چهره به چهره » تصنیف قدیمی “ما را همه شب”

۱۰-    چه دل‌ها بردی ای ساقی به ساق فتنه‌انگیزت/ دریغا بوسه چندی بر زنخدان دلاویزت
ایرج بسطامی » رقص آشفته (گلپونه ها) » تصنیف چه دلها

۱۱-    چنان به موی تو آشفته‌ام به بوی تو مست/ که نیستم خبر از هر چه در دو عالم هست
اصغر شاه زیدی » چرخ گردون » ساز و آواز(درآمد بیات زند،گشایش،شکسته) (آواز بیات زند)
اصغر شاه زیدی » چرخ گردون » ادامه ی ساز و آواز (آواز بیات زند)
سالار عقیلی » سایه های سبز » تصنیف ماهور/چنان

۱۲-    اگر مراد تو ای دوست بی مرادی ماست/ مراد خویش دگرباره من نخواهم خواست
همایون شجریان » شوق دوست » ساز و اواز سه گاه “شوق دوست”

۱۳-    بوی گل و بانگ مرغ برخاست/ هنگام نشاط و روز صحراست
سالار عقیلی » عاشقی » چهار مضراب تصنیف بیات اصفهان

۱۴-    سلسلهٔ موی دوست حلقه دام بلاست/ هر که در این حلقه نیست فارغ از این ماجراست
حسام الدین سراج » عشق و مستی » سلسله مو
محمدرضا شجریان » یاد ایام » تصنیف “سلسله ی مو”
امیر محمد تفتی » شهر بی صدا » تصنیف سلسله موی دوست
داود عزیزی » جمله یکی بود » سلسله موی دوست – اسم ازلی
ایرج بسطامی » موسم گل » تصنیف سلسله ی موی دوست (بیات اصفهان)

۱۵-    فریاد من از فراق یار است/ وافغان من از غم نگار است
صدیق تعریف » فراق » تصنیف فریاد

۱۶-    پای سرو بوستانی در گلست/ سرو ما را پای معنی در دلست
سالار عقیلی » سایه های سبز » چهار مضراب تصنیف ماهور
محمود کریمی » آموزش آواز (ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران) ۳ » مثنوی مخالف (دستگاه سه گاه)
عبدالوهاب شهیدی » مثنوی خوانی ۲ (شیوه های مثنوی خوانی در دوران معاصر) » افشاری ۱

۱۷-    دیده از دیدار خوبان برگرفتن مشکلست/ هر که ما را این نصیحت می‌کند بی‌حاصلست
سینا سرلک » دلبر طناز (نکوداشت استاد فرامرز پایور) » تصنیف پیوند

۱۸-    بر من که صبوحی زده‌ام خرقه حرام است/ ای مجلسیان راه خرابات کدام است
ایرج بسطامی » افشاری مرکب » ای مجلسیان

۱۹-    ای پیک پی خجسته که داری نشان دوست/ با ما مگو به جز سخن دل نشان دوست
محمدرضا شجریان » دل مجنون » ساز و آواز (درآمد بیات ترک، گشایش، …)

۲۰-    مرا خود با تو چیزی در میان هست/ و گر نه روی زیبا در جهان هست
سالار عقیلی » مایه ی ناز ۱ » ساز و آواز دشتی(گوشه ی بیدگانی)
محمود کریمی » آموزش آواز (ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران) ۲ » بیدکانی (آواز دشتی)

۲۱-    بیا بیا که مرا با تو ماجرایی هست/ بگوی اگر گنهی رفت و گر خطایی هست
همایون شجریان » چه آتش ها » آواز گناه عشق
همایون شجریان » نقش خیال » آواز “گناه عشق”

۲۲-    مشنو ای دوست که غیر از تو مرا یاری هست/ یا شب و روز به جز فکر توام کاری هست
سالار عقیلی » قصه باران » فکر تو

۲۳-    دوش دور از رویت ای جان جانم از غم تاب داشت/ ابر چشمم بر رخ از سودای دل سیلاب داشت
محمدرضا شجریان » دستان » آواز و نی
محمدرضا شجریان » دستان » ادامه ی آواز با کمانچه

۲۴-    عشق در دل ماند و یار از دست رفت/ دوستان دستی که کار از دست رفت
سالار عقیلی » عشق ماند » تصنیف افشاری / عشق
امیر اشکان غلامی » مسافران مردد » سعدی

۲۵-    هر که دلارام دید از دلش آرام رفت/ چشم ندارد خلاص هر که در این دام رفت
جمال الدین منبری » تک آهنگ های جمال الدین منبری » یاد تو (دلارام)

۲۶-    خوش می‌روی به تنها تن‌ها فدای جانت/ مدهوش می‌گذاری یاران مهربانت
حسین علیشاپور » تنها » تنها

۲۷-    شب عاشقان بی‌دل چه شبی دراز باشد/ تو بیا کز اول شب در صبح باز باشد
حسام الدین سراج » نگاه آسمانی » شب عاشقان بیدل
علیرضا افتخاری » شب عاشقان » شب عاشقان
علیرضا افتخاری » عاشقا سلام عاشقا درود » شب عاشقان بیدل

۲۸-    هشیار کسی باید کز عشق بپرهیزد/ وین طبع که من دارم با عقل نیامیزد
محمدرضا شجریان » آهنگ وفا » ساز و آواز (گشایش، ماهور،…)

۲۹-    تو را نادیدن ما غم نباشد/ که در خیلت به از ما کم نباشد
گروه پالت » آقای بنفش » از سرزمین های شرقی
حسام الدین سراج » بوی بهشت » بوی بهشت
علیرضا افتخاری » آتش دل » تصنیف ۳
محمد اصفهانی » تنها ماندم » روزی تو خواهی آمد
مظفر شفیعی » چهارگاه مرکب » گبری زابل
محمدرضا شجریان » رندان مست » تصنیف “باد صبا”

۳۰-    اگر سروی به بالای تو باشد/ نه چون بشن دلارای تو باشد
علیرضا افتخاری » مستانه » خورشید مجلس

۳۱-    در پای تو افتادن شایسته دمی باشد/ ترک سر خود گفتن زیبا قدمی باشد
سید خلیل عالی نژاد » ثنای علی » پادشه خوبان

۳۲-    آن سرو که گویند به بالای تو ماند/ هرگز قدمی پیش تو رفتن نتواند
داریوش رفیعی » گلنار ۲ » آن سرو که گویند (دشتی)

۳۳-    کسی که روی تو دیده‌ست حال من داند/که هر که دل به تو پرداخت صبر نتواند
غلامحسین بنان » دیلمان (آثار استاد بنان روی صفحه های گرامافون) » مناجات پاک یزدانا (آواز ابوعطا)

۳۴-    حسن تو دایم بدین قرار نماند/ مست تو جاوید در خمار نماند
صدیق تعریف » شور دشت » ساز و آواز. فرود. قرچه. خارا. فرود

۳۵-    آخر ای سنگدل سیم زنخدان تا چند/ تو ز ما فارغ و ما از تو پریشان تا چند
مظفر شفیعی » چهارگاه مرکب » اوج
مظفر شفیعی » چهارگاه مرکب » شوشتری
مظفر شفیعی » چهارگاه مرکب » منصوری

۳۶-    دلبرا پیش وجودت همه خوبان عدمند/ سروران بر در سودای تو خاک قدمند
حمیدرضا نوربخش » کنسرت ۷۶ گروه عارف » تصنیف دلبرا

۳۷-    شوخی مکن ای یار که صاحب نظرانند/ بیگانه و خویش از پس و پیشت نگرانند
حسام الدین سراج » بوی بهشت » جامه دران

۳۸-    ای ساربان آهسته رو کآرام جانم می‌رود/ وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می‌رود
صدیق تعریف » شیدائی » تصنیف فراق
علیرضا افتخاری » کاروان » تصنیف کاروان
شهرام ناظری » کیش مهر » تصنیف.کاروان.نوا
محمدرضا شجریان » پیوند مهر » قطعه ی ضربی (ای ساربان)
سالار عقیلی » عشق ماند » تصنیف راست/ ای ساربان
علیرضا افتخاری » قصه شمع » دستان
علیرضا افتخاری » خروش بحر » کاروان (شور)

۳۹-    هر لحظه در برم دل از اندیشه خون شود/ تا منتهای کار من از عشق چون شود
محمدرضا شجریان » شب وصل » ساز و آواز (قرچه، رضوی،…)

۴۰-    به کوی لاله رخان هر که عشقباز آید/ امید نیست که دیگر به عقل بازآید
علی زند وکیلی » دشت جنون » لاله رخان

۴۱-    آن نه عشق است که از دل به دهان می‌آید/ وان نه عاشق که ز معشوق به جان می‌آید
علیرضا افتخاری » شب عاشقان » آن نه عشق است

۴۲-    تو را سریست که با ما فرو نمی‌آید/ مرا دلی که صبوری از او نمی‌آید
محمدرضا شجریان » فریاد » هم آوازی در شوشتری

۴۳-    برآمد باد صبح و بوی نوروز/ به کام دوستان و بخت پیروز
ایرج بسطامی » بوی نوروز » تصنیف بوی نوروز

۴۴-    آن که هلاک من همی‌خواهد و من سلامتش/ هر چه کند ز شاهدی کس نکند ملامتش
محمدرضا شجریان » بیداد (همایون) » تصنیف “هلاک من”

۴۵-    دست به جان نمی‌رسد تا به تو برفشانمش/ بر که توان نهاد دل تا ز تو واستانمش
همایون شجریان » ای جان جان بی من مرو » ساز و آواز شکسته “دست به جان نمی رسد”

۴۶-    رها نمی‌کند ایام در کنار منش/ که داد خود بستانم به بوسه از دهنش
همایون شجریان » ای جان جان بی من مرو » ساز و آواز “رها نمی کند ایام”

۴۷-    هر که سودای تو دارد چه غم از هر که جهانش/ نگران تو چه اندیشه و بیم از دگرانش
محمدرضا شجریان » فریاد » ضربی نغمه
محمدرضا شجریان » فریاد » آواز راست پنجگاه
محمدرضا شجریان » فریاد » ادامه ی آواز راست پنجگاه

۴۸-    رفتی و نمی‌شوی فراموش/ می‌آیی و می‌روم من از هوش
حسام الدین سراج » کنسرت راست پنجگاه » ساز و آواز لیلی و مجنون و…

۴۹-    گر یکی از عشق برآرد خروش/ بر سر آتش نه غریبست جوش
حسام الدین سراج » دل آرا » پیشواز جانان

۵۰-    ساقی بده آن شراب گلرنگ/ مطرب بزن آن نوای بر چنگ
حسام الدین سراج » نازنین یار » شراب گلرنگ

۵۱-    گرم بازآمدی محبوب سیم اندام سنگین دل/گل از خارم برآوردی و خار از پا و پا از گل
محمدرضا شجریان » آهنگ وفا » ساز و آواز (راک، کرشمه راک،…)

۵۲-    جزای آن که نگفتیم شکر روز وصال / شب فراق نخفتیم لاجرم ز خیال
محمدرضا شجریان » رسوای دل » ساز و آواز (درآمد سه گاه، زابل، مویه، رضوی، فرود به سه گاه)

۵۳-    جانان هزاران آفرین بر جانت از سر تا قدم/ صانع خدایی کاین وجود آورد بیرون از عدم
سالار عقیلی » سعدی نامه » تصنیف چهارگاه (سرو روان)

۵۴-    رفیق مهربان و یار همدم/ همه کس دوست می‌دارند و من هم
سالار عقیلی » عاشقی » تصنیف سه گاه ۱
سالار عقیلی » عاشقی » تصنیف سه گاه ۲

۵۵-    چو بلبل سحری برگرفت نوبت بام/ ز توبه خانه تنهایی آمدم بر بام
سالار عقیلی » هوای آفتاب » آواز راک

۵۶-    مرا دو دیده به راه و دو گوش بر پیغام/ تو مستریح و به افسوس می‌رود ایام
سالار عقیلی » به یاد من باش » ساز و آواز
امیر محمد تفتی » نای شکسته » آواز دشتی

۵۷-    روزگاریست که سودازده روی توام/ خوابگه نیست مگر خاک سر کوی توام
سالار عقیلی » عاشقی » تصنیف شوشتری

۵۸-    من اندر خود نمی‌یابم که روی از دوست برتابم/ بدار ای دوست دست از من که طاقت رفت و پایابم
محمدرضا شجریان » غوغای عشقبازان » ساز و آواز قرائی
وحید تاج » خانه ی غریب » سازوآواز (سلمک/شهناز/قرچه/رضوی/نوا/فرود) (دستگاه شور)

۵۹-    گو خلق بدانند که من عاشق و مستم / آوازه درستست که من توبه شکستم
محمود کریمی » آموزش آواز (ردیف آوازی موسیقی سنتی ایران) ۲ » درآمد (آواز دشتی)

۶۰-    من از آن روز که دربند توام آزادم/ پادشاهم که به دست تو اسیر افتادم
همایون شجریان » چه آتش ها » ساز و آواز راست پنجگاه

۶۱-    عشقبازی نه من آخر به جهان آوردم/ یا گناهیست که اول من مسکین کردم
علیرضا افتخاری » عطر مهر » جام محبت

۶۲-    از در درآمدی و من از خود به درشدم/ گفتی کز این جهان به جهان دگر شدم
محمدرضا شجریان » دستان » آواز و سنتور
محمدرضا شجریان » دستان » ادامه ی آواز با تار (حصار، فرود، پهلوی، جامه دران(
محمدرضا شجریان » دستان » ادامه ی آواز و تار (مخالف، فرود، منصوری(

۶۳-    چنان در قید مهرت پای بندم/ که گویی آهوی سر در کمندم
غلامحسین بنان » دیلمان (آثار استاد بنان روی صفحه های گرامافون) » دیلمان (آواز دشتی(

۶۴-    شکست عهد مودت نگار دلبندم/ برید مهر و وفا یار سست پیوندم
محمدرضا شجریان » غوغای عشقبازان » تصنیف افشاری “باده عشق”

۶۵-    آمدی وه که چه مشتاق و پریشان بودم/ تا برفتی ز برم صورت بی‌جان بودم
حمیدرضا نوربخش » سعدی خوانی (وشتن) » عاشقانه ی چهارم (منیژه)

۶۶-    من آن نیم که دل از مهر دوست بردارم/ و گر ز کینه دشمن به جان رسد کارم
علیرضا قربانی » حریق خزان (کنسرت صوتی) » آواز، پیانو و کمانچه

۶۷-    من اگر نظر حرامست بسی گناه دارم/ چه کنم نمی‌توانم که نظر نگاه دارم
سالار عقیلی » بادۀ نوشین » آواز مویه
سالار عقیلی » عاشقی » آواز سه گاه
اصغر شاه زیدی » سعدی خوانی (وشتن) » عاشقانه ی اول (رابعه)

۶۸-    به خدا اگر بمیرم که دل از تو برنگیرم/ برو ای طبیبم از سر که دوا نمی‌پذیرم
علی جهاندار » صبح مشتاقان » سنتور و آواز

۶۹-    یک روز به شیدایی در زلف تو آویزم/ زان دو لب شیرینت صد شور برانگیزم

علی جهاندار » صورتگر نقاش » تصنیف شیدایی

۷۰-    من بی‌مایه که باشم که خریدار تو باشم/ حیف باشد که تو یار من و من یار تو باشم

علیرضا افتخاری » کاروان » آواز اصفهان

۷۱-    در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم/ بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم
علیرضا افتخاری » آتش دل » تصنیف ۱

۷۲-    غم زمانه خورم یا فراق یار کشم/ به طاقتی که ندارم کدام بار کشم
محمدرضا شجریان » نوا (مرکب خوانی) » ادامه ی آواز و نی (بیات ترک، گشایش، فرود به نوا، رهاب)

۷۳-    هزار جهد بکردم که سر عشق بپوشم/ نبود بر سر آتش میسرم که نجوشم
محمدرضا شجریان » سر عشق » ساز و آواز
سینا سرلک » رومی ۲ » سر عشق
علیرضا افتخاری » نسیما » آواز به همراهی سه تار
ایرج بسطامی » فسانه » تصنیف هزار جهد

۷۴-    بار فراق دوستان بس که نشست بر دلم/ می‌روم و نمی‌رود ناقه به زیر محملم
صدیق تعریف » شیدائی » تصنیف فراق
شهرام ناظری » بی قرار » درآمد شور (فراق دوستانش باد) و آواز بار فراق دوستان (چوپانی)

۷۵-    تا تو به خاطر منی کس نگذشت بر دلم/ مثل تو کیست در جهان تا ز تو مهر بگسلم
همایون شجریان » ناشکیبا » ساز و آواز دشتی “داغ دوستی”

۷۶-    آن دوست که من دارم وان یار که من دانم/ شیرین دهنی دارد دور از لب و دندانم
محسن چاوشی » امیر بی گزند » پریشان

۷۷-    اگر دستم رسد روزی که انصاف از تو بستانم/ قضای عهد ماضی را شبی دستی برافشانم
ایرج بسطامی » افشاری مرکب » سنتور و آواز(درآمد،جامه دران)
علیرضا قربانی » دخت پری وار » دریای بی پایان

۷۸-    سخن عشق تو بی آن که برآید به زبانم/ رنگ رخساره خبر می‌دهد از حال نهانم
محمد نوری » جاودانه با عشق » سخن عشق

۷۹-    ما همه چشمیم و تو نور ای صنم/ چشم بد از روی تو دور ای صنم
علیرضا افتخاری » همسایه » صنم

۸۰-    ز دستم بر نمی‌خیزد که یک دم بی تو بنشینم/ بجز رویت نمی‌خواهم که روی هیچ کس بینم
حسام الدین سراج » آئینه و آه » شیرین و فرهاد/عشاق
محمود محمودی خوانساری » قول و غزل ۱ » همایون

۸۱-    دلم تا عشقباز آمد در او جز غم نمی‌بینم/ دلی (دل) بی غم کجا جویم که در عالم نمی‌بینم
محمدرضا شجریان » سرود مهر » ساز و آواز بیات ترک “با که گویم راز”

۸۲-    ما دگر کس نگرفتیم به جای تو ندیم/ الله الله تو فراموش مکن عهد قدیم
مظفر شفیعی » راست ۱ » تصنیف قدیمی (دستگاه شور(

۸۳-    بگذار تا مقابل روی تو بگذریم/ دزدیده در شمایل خوب تو بنگریم
محمدرضا شجریان » نوا (مرکب خوانی) » آواز و نی
محمدرضا شجریان » نوا (مرکب خوانی) » ادامه ی آواز و نی (گوشت، فرود، بیات راجع، عشاق، قرچه، رضوی(
سالار عقیلی » بادۀ نوشین » چهارمضراب همراه با آواز مویه و مخالف
سالار عقیلی » از جان و از دل » ساز و آواز

۸۴-    ما گدایان خیل سلطانیم/ شهربند هوای جانانیم
محمدرضا شجریان » نوا (مرکب خوانی) » ادامه ی آواز و نی (نهفت، عشاق، رهاب، فرود با تحریر بسته نگار، گردانیه)

۸۵-    در وصف نیاید که چه شیرین دهنست آن/ اینست که دور از لب و دندان منست آن
علی رستمیان » بامدادان » تصنیف سرو چمن (همایون)
سالار عقیلی » ارکستر سمفونیک تهران » آنکور (سالار عقیلی(

۸۶-    چه خوشست بوی عشق از نفس نیازمندان/ دل از انتظار خونین دهن از امید خندان
همایون شجریان » قیژک کولی » ساز و آواز “بوی عشق”

۸۷-    بگذار تا بگرییم چون ابر در بهاران/ کز سنگ ناله (گریه) خیزد روز وداع یاران
شهرام ناظری » بی قرار » تصنیف (وداع یاران(
محمدرضا شجریان » پیوند مهر » قطعه ی ضربی (بگذار تا بگرییم(

۸۸-    دو چشم مست میگونت ببرد آرام هشیاران/ دو خواب آلوده بربودند عقل از دست بیداران
محمدرضا شجریان » سرود مهر » آواز بر روی قطعه ضربی “نجوا”
علی رستمیان » چهارباغ » چهار مضراب سنتور و تنبک
محمد معتمدی » صوفی » شور، دشتی – ضربی به همراه آواز

۸۹-    فراق دوستانش باد و یاران/ که ما را دور کرد از دوستداران
شهرام ناظری » بی قرار » درآمد شور (فراق دوستانش باد) و آواز بار فراق دوستان (چوپانی(

۹۰-    خفته خبر ندارد سر بر کنار جانان/ کاین شب دراز باشد بر چشم پاسبانان
محمدرضا شجریان » پیوند مهر » ادامه ی ساز و آواز

۹۱-    وه که جدا نمی‌شود نقش تو از خیال من/ تا چه شود به عاقبت در طلب تو حال من
حسام الدین سراج » دل آرا » نقش خیال
همایون شجریان » نقش خیال » ساز و آواز “نقش خیال”
سالار عقیلی » سعدی نامه » تصنیف چهارگاه (خیال)

۹۲-    بهست آن یا زنخ یا سیب سیمین / لبست آن یا شکر یا جان شیرین
سالار عقیلی » سعدی نامه » تصنیف چهارگاه(سیمین)

۹۳-    ای چشم تو دلفریب و جادو/ در چشم تو خیره چشم آهو
سالار عقیلی » سعدی نامه » چهار مضراب تصنیف چهارگاه (زلف دلبند(

۹۴-    من از دست کمانداران ابرو/ نمی‌یارم گذر کردن به هر سو
سالار عقیلی » سعدی نامه » تصنیف چهارگاه (گیسو کمند(

۹۵-    می‌برزند ز مشرق شمع فلک زبانه/ ای ساقی صبوحی درده می شبانه
محمدرضا شجریان » دستان » ادامه ی آواز با کمانچه

۹۶-    هر کس به تماشایی رفتند به صحرایی/ ما را که تو منظوری خاطر نرود جایی
محمدرضا شجریان » پیوند مهر » ساز آواز

۹۷-    ای حسن خط از دفتر اخلاق تو بابی/ شیرینی از اوصاف تو حرفی ز کتابی
محسن کرامتی » سعدی خوانی (وشتن) » عاشقانه ی دوم (شیرین)

۹۸-    سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی/ چه خیال‌ها گذر کرد و گذر نکرد خوابی
محمدرضا شجریان » در خیال » دیده بی خواب

۹۹-    همه عمر برندارم سر از این خمار مستی/ که هنوز من نبودم که تو در دلم نشستی
حسام الدین سراج » نازنین یار » خمار مستی
محمد اصفهانی » برکت » پرنده
داود آزاد » لیلی نامه » که هنوز من نبودم

۱۰۰-    مکن سرگشته آن دل را که دست آموز غم کردی/ به زیر پای هجرانش لگدکوب ستم کردی
محمدرضا شجریان » آرام جان » ساز و آواز (بوسلیک افشاری و عراق)

۱۰۱-    گفتم آهن دلی کنم چندی/ ندهم دل به هیچ دلبندی
محمدرضا شجریان » رندان مست » ساز و آواز ۲

۱۰۲-    بخت آیینه ندارم که در او می‌نگری/ خاک بازار نیرزم که بر او می‌گذری
محمد معتمدی » ابرو کمان » ساز و آواز (درآمد)

۱۰۳-    روی گشاده ای صنم طاقت خلق می‌بری/ چون پس پرده می‌روی پرده صبر می‌دری
سیامک شجریان » طبیب دل » تصنیف تازه بهار

۱۰۴-    چون است حال بستان ای باد نوبهاری/ کز بلبلان برآمد فریاد بی‌قراری
سیدعبدالحسین مختاباد » شبانگاهان (بوی گل) » فریاد بیقراری

۱۰۵-    خبر از عیش ندارد که ندارد یاری/ دل نخوانند که صیدش نکند دلداری
غلامحسین بنان » آشنایی با شیوه آواز استاد غلامحسین بنان – آواز ابوعطا و افشاری » تصنیف یاری، اجرای خصوصی، تاریخ اجرا ۱۳۳۵، تنبک

۱۰۶-    بسم از هوا گرفتن که پری نماند و بالی/ به کجا روم ز دستت که نمی‌دهی مجالی
حسام الدین سراج » نازنین یار » اسیر عشق
محمدرضا شجریان » غوغای عشقبازان » تصنیف شور “در فراق”
حمیدرضا نوربخش » آسمان » ساز و آواز ۴

۱۰۷-    ای دریغا گر شبی در بر خرابت دیدمی/ سرگران از خواب و سرمست از شرابت دیدمی
سالار عقیلی » بادۀ نوشین » تصنیف تمنا

۱۰۸-    کس نگذشت در دلم تا تو به خاطر منی/ یک نفس از درون من خیمه به در نمی‌زنی
سالار عقیلی » تو کیستی؟ » مهر گیاه
علی خدایی » مژده باران » آتش اشتیاق (تصنیف)

۱۰۹-    من چرا دل به تو دادم که دلم می‌شکنی/ یا چه کردم که نگه باز به من می‌نکنی
۱۱۰-    محمدرضا شجریان » غوغای عشقبازان » آواز بر قطعه دیدار
شهرام ناظری » بنمای رخ » تصنیف من چرا دل به تو دادم

۱۱۱-    ذوقی چنان ندارد بی دوست زندگانی/ دودم به سر برآمد زین آتش نهانی
محمدرضا شجریان » غوغای عشقبازان » آواز دیلمان

۱۱۲-    ندانمت به حقیقت که در جهان به که مانی/ جهان و هر چه در او هست صورتند و تو جانی
شهرام ناظری » بنمای رخ » ارکستر و آواز ۱
محمد اصفهانی » برکت » بر آتش (مقدمه)

۱۱۳-    چشم رضا و مرحمت بر همه باز می‌کنی/ چون که به بخت ما رسد این همه ناز می‌کنی
محمدرضا شجریان » غوغای عشقبازان » قطعه پنج ضربی
محمدرضا شجریان » غوغای عشقبازان » ادامه قطعه پنج ضربی

۱۱۴-    تا کی روم از عشق تو شوریده به هر سوی/ تا کی دوم از شور تو دیوانه به هر کوی
محمدرضا شجریان » غوغای عشقبازان » ساز و آواز افشاری
امیر محمد تفتی » شهر بی صدا » ساز و آواز بیات اصفهان
محمدرضا شجریان » غوغای عشقبازان » ادامه ساز و آواز